Phạm Thoại và áp lực từ “phiên tòa trực tuyến” về lòng trắc ẩn

Từ thiện qua mạng xã hội đang trở thành cầu nối mạnh mẽ giữa những tấm lòng hảo tâm và người cần giúp đỡ. Tuy nhiên, vụ việc của Phạm Thoại, một TikToker kêu gọi quyên góp số tiền lớn để hỗ trợ một em bé chữa bệnh, đã làm dấy lên tranh cãi khi anh bị yêu cầu sao kê chi tiết. Sự việc không chỉ xoay quanh vấn đề tài chính mà còn đặt ra câu hỏi về cách lòng trắc ẩn bị thử thách trong thời đại số.

Minh bạch tài chính là điều cần thiết để giữ niềm tin của cộng đồng. Các nghiên cứu như của giáo sư Mark A.P. Bovens (2007) chỉ ra rằng trách nhiệm giải trình bao gồm việc báo cáo, chịu giám sát và chấp nhận hậu quả nếu thiếu rõ ràng. Nhưng với một cá nhân như Phạm Thoại, không có đội ngũ quản lý chuyên nghiệp, yêu cầu minh bạch có thể biến thành gánh nặng. Giáo sư Alnoor Ebrahim (2003) từng nhận định rằng ngay cả các tổ chức lớn cũng chật vật với việc cung cấp bằng chứng chi tiết, huống chi một người tự phát kêu gọi từ thiện.

Lòng tốt lý tưởng là hành động tự nguyện, không toan tính. Thế nhưng, như nhà lý luận Michel Foucault đã phân tích, sự vị tha cũng có thể bị biến thành công cụ kiểm soát. Khi cộng đồng đòi hỏi minh bạch quá mức, từ thiện mất đi vẻ đẹp nhân văn; ngược lại, nếu không có sự rõ ràng, lòng tin dễ dàng tan biến. Tại Việt Nam, Nghị định 93/2021/NĐ-CP yêu cầu công khai tài chính trong từ thiện, nhưng sự mong đợi từ công chúng đôi khi còn khắt khe hơn cả luật pháp.

Áp lực không chỉ dừng ở người kêu gọi. Người nhận hỗ trợ cũng bị cuốn vào vòng xoáy giám sát. Khái niệm “người nghèo xứng đáng” từ thời Trung cổ vẫn âm thầm tồn tại: chỉ những ai có câu chuyện đủ cảm động mới được cộng đồng chấp nhận. Giáo sư Shani Orgad (2012) cho rằng truyền thông thường khuếch đại các hoàn cảnh bi kịch để khai thác cảm xúc, khiến những trường hợp ít “hấp dẫn” bị lãng quên. Với mạng xã hội, nơi nội dung cảm động được ưu tiên, hiện tượng này càng rõ rệt.

Sự giám sát từ công chúng đôi khi vượt quá tài chính, trở thành phán xét cá nhân. Nhà xã hội học Pierre Bourdieu gọi đây là “bạo lực biểu tượng” – một sức ép vô hình buộc người nhận phải chứng minh mình “xứng đáng”. Trong trường hợp của Phạm Thoại, cả anh và gia đình em bé đều bị kéo vào “phiên tòa đạo đức” trên mạng, nơi mọi người thoải mái đánh giá mà không cần đầy đủ thông tin.

Hệ quả là lòng trắc ẩn dần bị xói mòn. Học giả Susan D. Moeller mô tả “sự mệt mỏi của lòng trắc ẩn” khi công chúng quen với những câu chuyện buồn, dẫn đến việc chỉ những tình huống cực kỳ thương tâm mới còn gây chú ý. Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn: người cần giúp phải “diễn” để được hỗ trợ.

Vụ việc của Phạm Thoại là hồi chuông cảnh báo. Để từ thiện trực tuyến giữ được giá trị, cần thay đổi: người kêu gọi phải chuẩn bị tốt hơn về tài chính và minh bạch; công chúng nên kiềm chế phán xét và tôn trọng quyền riêng tư; còn mạng xã hội cần điều chỉnh để không biến từ thiện thành sân khấu cảm xúc. Lòng tốt chỉ thực sự ý nghĩa khi không bị trói buộc bởi áp lực dư luận.